ابن بُطلان

تولد: بغداد، احتمالاً اوایل قرن 11/5؛ وفات: انطاکیه، 1068/460

پزشکی مسیحی بود که نخست در بغداد طبابت می کرد. استادش ابوالفرج بن طَیِّب نیز مسیحی بود. ابن بُطلان در بیمارستانی که عضدالدوله در بغداد تأسیس کرده بود، تدریس می کرد؛ نزد عضدالدوله مقامی ارجمند داشت و به فرمان وی دست به تحقیقات پزشکی بسیاری زد. وی همچنین ابوالحسن ثابت بن ابراهیم حَرّانی را از نزدیک می شناخت و خود گوید که حرانی آنچه از طبابت می دانست به وی آموخته بود.
ابن بطلان در 440 / 1409 شهر زادگاهش را ترک گفت و از طریق رَحبه، رَصافه، حلب، انطاکیه و لاذقیه به فُسطاط مصر رفت. در آنجا یا علی بن رضوان، پزشک مصری، دیدار کرد و با وی درگیر مناقشه تندی شد. از مصر به قسطنطنیه که گرفتار بلای طاعون بود سفر کرد، از قسطنطنیه به انطاکیه بازگشت و سرانجام در حالی که از دربدری خسته و از معاشرت با مردم جاهل مأیوس شده بود، به دیری در شهر انطاکیه پناه برد، راهب شد و تا دم مرگ در همان دیر زیست.
قفطی شرح یکی از سفرهای او را نقل کرده است (که بعدها یاقوت حموی از آن سود جست). در این سفرنامه ما با ذهنی کنجکاو، مشاهده گر و عاری از تعصب رویاروییم. به ویژه وصف او از انطاکیه (ویژگیهای محلی، آثار تاریخی و استحکامات) هم دقیق و هم جذاب است. وی از لاذقیه خاطره ای نقل می کند که نمایشگر همزیستی مسالمت آمیز مسیحیان و مسلمانان و آداب و رسوم آن شهر است. خود را شیفته و تشنه ملاقات با علمای هر سرزمینی که پا بدان می گذاشت، نشان می دهد؛ ولی ظاهراً خوی تند و متکبر وی، عمر این گونه روابط را کوتاه می کرده است. قفطی نقل می کند که کار او با مسیحیان حلب که وی قصد اصلاح آداب مذهبی و البته تسلط بر جماعت آنان را داشت، به ناکامی تمام انجامید.
ولی در مناظرات او با ابن رضوان است که با این ویژگی آشنا می شویم و نیز هوشی سرشار از تزویر و سماجت و تندی او را در زیر نقاب لطف و نجابت ظاهری باز می بینیم. (قفطی مستخرجی از این مناظرات را در اخبار الحکماء نقل کرده است.) به یاد خصمش می آورد که در روز قیامت بیماران او داد خود را از پزشکان شیاد بر خواهند گرفت و اینکه در آن روز او با مدعیانش رو در روی خواهد شد و البته آنان از ابن بطلان سخت بیرحمتر و بی گذشت تر خواهند بود. به درگاه خداوند دعا می کند که ابن رضوان به راه راست هدایت شود.
در میان مسائل و مباحث بسیاری که ابن بطلان مطرح کرده، به چند نکته زیر اشاره می کنیم: 1) زائل کردن شک و تعصب کسانی که علم را صرفاً از روی کتاب می آموزند، دشوار است؛ 2) قدما را صرفاً با بررسی سطحی اقوال بظاهر متناقض آنها نباید محکوم کرد: نکته گیریهای جالب در منطق شروح و تفاسیر، مسئله ماهیت زبانها، مسائل جالینوس و ارسطو و ناسازگاریهای آشکار در آثار خود ارسطو؛ 3) مباحثه با یکی از شاگردان ابن رضوان که در مداوای تب یومیه از مسهل برای مداوای غلظت خون و از فصد برای دفع صفرا استفاده کرده بود؛ 4) مسائل خلاف قاعده در مسئله رابطه غذا و بیماری با گرمی و سردی هوا (تابستان و زمستان)، حرارت درونی بدن، و اینکه چرا انسان وقتی خواب می بیند در حال ادرار کردن است ادرار نمی کند و از خواب بیدار می شود، در حالی که وقتی خواب مسائل جنسی را می بیند، در حین خواب منی از او خارج می شود.
ابن بطلان در توضیح این موضوع نخست مسائل طبیعی (ماهیت جذب آهن به مغناطیس) و هندسی (تعریف منفی اقلیدس از نقطه) را مطرح می کند و آنگاه به بررسی تعریف ارسطو از مکان (اگر خارج از این عالم مکانی نباشد، آنگاه لازم می آید که فلک محیط در حرکت وضعی خود در یک مکان واحد نگردد) می پردازد. البته در همین جا از حنین بن اسحاق در مقابل کندفهمیهای ابن رضوان نیز دفاع می کند.
می بینیم که دانش علمی و فلسفی ابن بطلان بسی فراتر از دانش پزشکی او می رود. علاوه بر ارسطو و جالینوس وی از ثامسطیوس(1)، فرفوریوس و انابو(2) نیز نام می برد. ابن بطلان متعلق به عصری بود که از دل عصر نهضت ترجمه بیرون آمده بود، ولی این عصر با آزمایشهای علمی و مشاهدات بالینی خود در اثبات و تصحیح و بسط میراث قدمای یونان می کوشید و این همه را با تطبیق این میراث بر سنتی که یک قرن قبل رازی پیش نهاده بود، به پیش می برد.

کتابشناسی

الف) آثار اصلی، تقویم الصحه، این اثر تحت عنوان Tacuini sanitatis Elluchasem Elimithar medici (استراسبورگ، 1532 - 1531) به زبان لاتینی و تحت عنوان Schachtafeln der Gesundheit (استراسبورگ، 1531) بوسیله م. هروم M. Herum به زبان آلمانی ترجمه شده است؛ دعوه الاطباء، به تصحیح بشاره زَلزَل (اسکندریه، 1901)؛ تدبیر الامراض العارضه علی الاکثر بالاغذیه المألوفه و الادویه الموجوده ینفع بها رهبان الادیره و من بعد من المدینه (مداوای امراضی که علت اکثر آنها غذاهای عادی است و داروهای دم دستی که راهبان دیرها و افراد دور از شهر از آن استفاده می کنند)؛ رساله فی شِراء الرَقیقِ و تَقلیبِ العَبید (در چگونگی خرید برده و پیدا کردن نقصهای آنها )؛ مقالهٌ فی اَنَّ الفَرّوخَ اَحَرُّ مِنَ الفَرخِ (در بیان آنکه جوجه پر درآورده گرمتر از جوجه تازه از تخم درآمده است).
ب) منابع فرعی. ابن ابی اُصَیبعه، عیون الاَنباء، تصحیح مولر، ج 1، ص 241؛ ابن قفطی، تاریخ الحکماء، تصحیح لیپرت، ص 294؛
Leclerc, Histoire de la medecine arabe, I, 489; H. Derenbourg, Vie d'Usama b. Munqid
(که شامل داستانهایی است درباره روحیه مشاهده گر ابن بطلان و براون در طب اسلامی (ترجمه فارسی، صص 107-109) از آن استفاده کرده است)؛
Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatur(Leiden, 1943)I, 636, Supp. I, p. 885; Encylopedie de i'Islam, article on Ibn Butlan; M. Meyerhof and J. Schacht, The Medico-philosophical Controversy Between Ibn Bultan and Ibn Ridwan, a Contribution to the History of Greek Learning Among the Arabs(Cairo, 1937); I. Krachkowski, Izvrannie sochinenia, (Moscove, 1957), 266-267.

پی نوشت ها :

1. Themistius
2. Anebo

منبع: گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم